Οι μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη, που προήλθαν από βαθιές εσωτερικές ιστορικές διεργασίες, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ογδόντα και στις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα του 20^ου αιώνα, επηρέασαν και τα γεγονότα στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Προχωρώντας με ταχύ ιστορικό βήμα, η διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας σημαδεύτηκε από τραγικές συγκρούσεις. Σε αυτές, οι εικόνες και τα σύμβολα των γεγονότων που σχετίζονται με τους δύο παγκόσμιους πολέμους, έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο. Στην εξωτερική πολιτική σκηνή, η εξαφάνιση της ΕΣΣΔ (Σοβιετικής Ένωσης) και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, όπως και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου – ένωση της Γερμανίας, αποτελούσαν την καινούρια παγκόσμια πραγματικότητα. Σε αυτή την πραγματικότητα, με στήριξη της Δύσης, η Σλοβενία και η Κροατία, οι δύο από τις κάποτε έξι δημοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας (που ήταν ομοσπονδία), ξεκίνησαν την βίαιη απόσχιση και τη διάλυση του κοινού κράτους.

Τη Γιουγκοσλαβία, εκτός από τις εθνικές αντιθέσεις, τη σημάδεψε και μια σειρά από οικονομικά προβλήματα, χαρακτηριστικά για τα κομμουνιστικά και τα μετακομμουνιστικά συστήματα. Οι Σέρβοι αποτελούσαν την πλειοψηφία και με τους κόπους και τις θυσίες τους στους δύο παγκόσμιους πολέμους συνεισέφεραν καθοριστικά στη δημιουργία της Γιουγκοσλαβίας. Οι Σέρβοι ζούσαν και σε άλλες δημοκρατίες πέραν της Σερβίας. Στις ιστορικές διεργασίες που αναφέραμε, απειλούνταν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα των Σέρβων, καθώς κινδύνευαν να τους χωρίσουν βίαια σε περισσότερα καινούρια κράτη, όπου θα κατέληγαν μια μειονότητα χωρίς δικαιώματα. Οι δυνάμεις απόσχισης στοχευμένα μετέφεραν τις εντάσεις, μετέπειτα και τις πολεμικές συρράξεις, στο έδαφος της κεντρικής ομοσπονδιακής δημοκρατίας, δηλαδή της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, η οποία ήταν πολυεθνική, καθώς εκεί ζούσαν Σέρβοι, Κροάτες και Μουσουλμάνοι – οι οποίοι αναγνωρίστηκαν ως εθνότητα στις αρχές του 1970. Στα τέλη του 1991 και στις αρχές του 1992, ο συνασπισμός των Κροατών και των Μουσουλμάνων στη Βοσνία Ερζεγοβίνη πήρε οριστικά το δρόμο της βίαιης απόσχισης, και όλες οι προσπάθειες των Σέρβων εκπροσώπων να προστατέψουν τα ανθρώπινα, τα συνταγματικά, τα ατομικά και τα συλλογικά τους δικαιώματα έβρισκαν μπροστά τους την καταψήφιση των αιτημάτων τους και την χειραγώγηση.

Στην Εθνοσυνέλευση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Βοσνίας Ερζεγοβίνης (στην πρώτη που δημιουργήθηκε μετά την πτώση του κομμουνισμού και την καθιέρωση του πολυκομματισμού), λόγω αδυναμίας να προστατέψουν με το σύνταγμα εγγυημένα τα δικαιώματα των Σέρβων ως συστατικού λαού, οι Σέρβοι βουλευτές αποχώρησαν και στις 24 Οκτωβρίου 1991 σχημάτισαν την Εθνοσυνέλευση των Σέρβων της Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Το Νοέμβριο του 1991 οι Σέρβοι της Βοσνίας Ερζεγοβίνης σε δημοψήφισμα ξεκάθαρα επέλεξαν την παραμονή τους στη Γιουγκοσλαβία. Αδυνατώντας να αποτρέψουν την βίαιη απόσχιση και την αποκοπή από το μητρικό κράτος της Σερβίας, οι εκπρόσωποι των Σέρβων στο Σεράγεβο, στις 9 Ιανουαρίου 1992, αποφάσισαν την δημιουργία της Δημοκρατίας των Σέρβων της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, η οποία αργότερα, κατά τη διάρκεια του πολέμου και έπειτα από μερικές εκδοχές του ονόματος, μετονομάστηκε σε Σερβική Δημοκρατία (Republika Srpska). Η διακήρυξη που εκδόθηκε εκείνη την ημέρα, αναφέρει, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

«…Σήμερα, οι ανεύθυνοι και εγωιστές αποσχιστές, υποκινούμενοι και υποβοηθούμενοι από ξένες και μη φιλικά προσκείμενες προς τη Γιουγκοσλαβία δυνάμεις, προσπαθούν να διαλύσουν το κοινό μας κράτος, να διακόψουν τη νομικοπολιτική του ταυτότητα και τη συνέχειά του, και να το απομακρύνουν από την ιστορική σκηνή. Το καταφέρνουν αυτό με μονομερείς πράξεις, εις βάρος των λοιπών λαών της Γιουγκοσλαβίας, αψηφώντας τα συνταγματικά όργανα και θεσμούς του ομοσπονδιακού κράτους, αποφεύγοντας διαπραγματεύσεις και συμφωνίες, καταπατώντας τη συμφωνημένη παύση των ένοπλων εχθροπραξιών, με στόχο την πλήρη διεθνοποίηση της γιουγκοσλαβικής κρίσης και την πιθανή παρέμβαση του ξένου στρατού». Στο πρώτο άρθρο της Διακήρυξης οι συντάκτες με σαφήνεια αναφέρουν ποιες περιοχές και για ποιο λόγο βρίσκονται εντός των συνόρων της νεοσύστατης Δημοκρατίας: «Στα εδάφη των σερβικών αυτόνομων περιφερειών και περιοχών και άλλων εθνοτικών συνόλων της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, συμπεριλαμβανομένων των περιοχών όπου ο σερβικός λαός μειοψηφεί λόγω γενοκτονίας που υπέστη στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, και βάσει του δημοψηφίσματος που διεξάχθηκε στις 9 και 10 Νοεμβρίου 1991, στο οποίο ο σερβικός λαός επέλεξε την παραμονή στο κοινό κράτος της Γιουγκοσλαβίας, συγκροτείται και κηρύσσεται η Δημοκρατία των Σέρβων της Βοσνίας Ερζεγοβίνης».

Εάν παρατηρήσουμε προσεκτικά την Διακήρυξη, το μεταγενέστερο Σύνταγμα και άλλα ιδρυτικά έγγραφα της Σερβικής Δημοκρατίας, θα εντοπίσουμε τρεις σταθερές της εθνικής αυτοσυνείδησης: 1. Τη συνείδηση της ιστορικής συνέχειας του σερβικού λαού στα εδάφη της Βοσνίας Ερζεγοβίνης· 2. Τη συνείδηση των συνεχόμενων προσπαθειών να ακυρωθούν οι Σέρβοι ως συστατικός λαός και να μην έχουν το δικαίωμα συγκρότησης κράτους στη Βοσνία Ερζεγοβίνη· 3. Ως κυρίαρχη σταθερά τη συνείδηση ότι επέζησαν από γενοκτονία στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στο Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας, η οποία τότε εκτεινόταν στα εδάφη της σημερινής Βοσνίας Ερζεγοβίνης.

Υπέρ της σημασίας που έχει για την ιστορία και τη δημοκρατία η 9^η Ιανουαρίου του 1992 όταν συστήθηκε η Σερβική Δημοκρατία, συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτός ο κρατικός οργανισμός είχε συγκροτηθεί πριν την έναρξη των εχθροπραξιών στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, δηλαδή, υπήρχε προσπάθεια για την ειρηνική επίλυση, μέσω αλλεπάλληλων διαπραγματεύσεων με διεθνή συμμετοχή, του πολύπλοκου ζητήματος των πολλών εθνοτήτων. Επιπλέον, η σύστασή της έγινε από νόμιμα εκλεγμένους εκπροσώπους των Σέρβων στην Εθνοσυνέλευση η οποία αποτελεί σύμβολο της σύγχρονης δημοκρατίας.

Κατά έναν παράδοξο τρόπο, όσοι συμμετείχαν στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, αρνούμενοι το σύνολο των επιχειρημάτων για την διάσωσή της, υπό την επιρροή των διαφόρων ξένων παραγόντων, στήριξαν την διατήρηση της Βοσνίας Ερζεγοβίνης πάνω στις αρχές της ιδιότητας και των δικαιωμάτων του πολίτη, οι οποίες όμως στάθηκαν ως δικαιολογία για να καταστήσουν τους Σέρβους μια μειονότητα χωρίς δικαιώματα. Ως επόμενο, η σερβική ελίτ αποτελούμενη από τους πολιτικούς και διανοούμενους της Βοσνίας Ερζεγοβίνης έχοντας αναμφίβολα τη συνείδηση της σημαντικότητας του γιουγκοσλαβικού κράτους, στο οποίο το σύνολο των Σέρβων ζούσε εντός των συνόρων του , που θεωρείτο ο μοναδικός προστάτης της σερβικής εθνικής ταυτότητας και κατ’ επέκταση και της φυσικής του υπόστασης, τη στιγμή που η ψευδαίσθηση μιας πιθανής διάσωσης του ενιαίου κράτους εξαφανίστηκε, έπραξε το μόνο δυνατό που μπορούσε – σύστησε και έπειτα υπερασπίστηκε το δικό της κράτος. Η Σερβική Δημοκρατία με τη σύστασή της έγινε η ασπίδα της αναγνώρισης των Σέρβων ως συστατικού λαού και ασπίδα ενάντια στην καταψήφιση των αιτημάτων της και στις απειλές για την εθνική της ταυτότητα. Τέλος, η σύστασή της υπήρξε αντανακλαστικό αυτοάμυνας, μια ένδειξη ιστορικής μνήμης στις προσπάθειες του αφανισμού των Σέρβων στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας, αποτελώντας έτσι ένα σερβικό ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ.

Ακολούθησε ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος στο έδαφος της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, ο οποίος έληξε, με την επιρροή των ΗΠΑ και την υπογραφή της Ειρηνευτικής συμφωνίας του Ντέιτον το Δεκέμβριο του 1995. Η διεθνής Συμφωνία αυτή αναγνώρισε την ύπαρξη της Σερβικής Δημοκρατίας ως οντότητας στην κρατική ένωση Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Η Σερβική Δημοκρατία σήμερα, 27 χρόνια μετά την υπογραφή της Συμφωνίας και 31 χρόνια μετά τη σύστασή της λειτουργεί με σημαντικές αρμοδιότητες κρατικής υπόστασης και είναι πολύ ευαίσθητη στις προσπάθειες συγκεντροποίησης της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, όπως και στις προσπάθειες κατάργησης των αρμοδιοτήτων της. Στις απόπειρες να αμφισβητήσουν το δικαίωμα ύπαρξης της Σερβικής Δημοκρατίας, το δικαίωμα στο όνομα και στον εορτασμό της ημέρας της σύστασής της, οι εκπρόσωποι των Βόσνιων Μουσουλμάνων κέρδισαν την υποστήριξη των ύπατων εκπροσώπων της διεθνούς κοινότητας, των οποίων οι αρμοδιότητες, ασύλληπτο για τον 21^ο αιώνα, μοιάζουν με αποικιακές διοικήσεις, και οι οποίοι εκπρόσωποι από την τελευταία τους θητεία δεν έχουν τη νομιμοποίηση ούτε τη στήριξη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η απάντηση της Εθνοσυνέλευσης της Σερβικής Δημοκρατίας σε τέτοιες απόπειρες ήταν η διεξαγωγή Δημοψηφίσματος για την Ημέρα της Σερβικής Δημοκρατίας, στις 25 Σεπτεμβρίου 2016. Οι 677.721 πολίτες ή το 99,81% των πολιτών της Σερβικής Δημοκρατίας που προσήλθαν στο δημοψήφισμα υπερψήφισαν τον εορτασμό της Ημέρας της Σερβικής Δημοκρατίας στις 9 Ιανουαρίου.

Οι προσπάθειες αμφισβήτησης των στοιχειωδών δικαιωμάτων της Σερβικής Δημοκρατίας συνεχίζονται, διαμέσου πολιτικά εργαλειοποιημένου Συνταγματικού δικαστηρίου σε επίπεδο της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, στο οποίο αντίθετα σε όλους τους σύγχρονους δημοκρατικούς κανονισμούς, δικάζουν ξένοι πολίτες που δεν είναι υπήκοοι της Βοσνίας Ερζεγοβίνης και οι οποίοι με τους εκπροσώπους των Βόσνιων Μουσουλμάνων αποφασίζουν υπερψηφίζοντας από κοινού. Όμως, παρόλα αυτά, η 9^η Ιανουαρίου γιορτάζεται ως η πιο σημαντική γιορτή της Σερβικής Δημοκρατίας, με παρέλαση των αστυνομικών δυνάμεων και πολιτών, με μεγάλο αριθμό σημαιών που κυματίζουν σε δημόσια κτήρια και σπίτια πολιτών, σε ένδειξη μνήμης στους πεσόντες του Αμυντικού και πατριωτικού πολέμου, με ιδιαίτερη αίσθηση περηφάνειας και δόξας όλων των κατοίκων της Σερβικής Δημοκρατίας. Με την Ημέρα της Σερβικής Δημοκρατίας συμπίπτει και η γιορτή του Αγίου Πρωτομάρτυρα Στεφάνου, που προσδίδει σε αυτή την ημέρα μια διάσταση πνευματική, ενώ αποδεικνύει συνάμα την μακραίωνη παρουσία του σερβικού λαού στο έδαφος της σημερινής Βοσνίας Ερζεγοβίνης, καθώς οι Σέρβοι ηγεμόνες κατά το Μεσαίωνα θεωρούσαν τον Άγιο Στέφανο προστάτη τους. Οι κάτοικοι και οι θεσμοί της Σερβικής Δημοκρατίας αναφέρουν ότι η γιορτή της 9^ης Ιανουαρίου είναι αδιαμφισβήτητη, καθώς αποτελεί απόδειξη της ύπαρξής τους και της δημοκρατικής τους δυνατότητας να αποφασίζουν για τη ζωή τους. Αυτή η μέρα είναι μια μέρα ελεύθερων ανθρώπων. Εάν σε έναν λαό ανεξάρτητο και περήφανο, με αυτοσυνείδηση, απαγορεύσουν να γιορτάζει τις σημαντικές ημερομηνίες του παρελθόντος του, ως σύμβολο της ύπαρξής του, θα αναρωτηθούμε σε τι καιρούς και κόσμο ζούμε; Και τι έπεται;

Πρέντραγκ Λόζο

Ιστορικός

Κέντρο Έρευνας Πολέμου, Εγκλημάτων Πολέμου και Αναζήτησης Αγνοουμένων

Σερβική Δημοκρατία Β-Ε