Η πρώτη οργάνωση και επεξεργασία του αρχειακού υλικού της Ιεράς Μονής Χαλανδαρίου συνδέεται με τον μοναχό Σάββα τον Χιλανδαρινό, ο οποίος συνέλεξε βιβλία από τις σκήτες, τα κελιά και τους πύργους, βελτίωσε τις συνθήκες φύλαξής τους και δημιούργησε τον πρώτο επιστημονικό κατάλογο χειρογράφων και παλαιών έντυπων βιβλίων περίπου το 1898.

Ο μοναχός Σάββας ήταν ο πρώτος που προσέγγισε με σοβαρότητα την ταξινόμηση του αρχειακού υλικού της Μονής. Διαχώρισε τα μεσαιωνικά έγγραφα ανάλογα με την προέλευσή τους, τα κατέγραψε και τους έδωσε σημεία αναφοράς (αριθμούς). Τα υπόλοιπα αρχειακά έγγραφα τα διαχώρισε σε ελληνικά και σερβικά, ενώ ξεχώρισε και τα οθωμανικά έγγραφα, τα οποία τοποθέτησε σε ιδιαίτερο τμήμα χωρίς να τα επεξεργαστεί.

Το 1898, όταν το αρχειακό υλικό παραδόθηκε στην ευθύνη του μοναχού Σάββα του Χιλανδαρινού, το αρχείο της Μονής αποσπάστηκε και οργανώθηκε ως ξεχωριστή ενότητα.

Μετά τον Σάββα και τον διάδοχό του, ιερομόναχο Μιχαήλ, το αρχείο της Μονής φυλασσόταν με επιμέλεια, αλλά δεν γινόταν ουσιαστική αρχειονομική επεξεργασία του υλικού.

Μόνο κατά την περίοδο ανέγερσης της νέας βιβλιοθήκης το 1972 δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για πιο σύγχρονη επεξεργασία και φύλαξη του αρχειακού υλικού. Εκτός από την «Επιτροπή Χαλανδαρίου», ιδρύθηκε στο πλαίσιο της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, το «Συμβούλιο για την προστασία και μελέτη των θησαυρών της Μονής Χαλανδαρίου», με στόχο τον συντονισμό των εργασιών των εθνικών ιδρυμάτων. Η φροντίδα για το αρχειακό υλικό ανατέθηκε στα Κρατικά Αρχεία της Σερβίας.

Οι ειδικοί των Αρχείων της Σερβίας άρχισαν την εργασία τους το 1977. Το Αρχείο της Σερβίας προσέφερε στη Μονή όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό για τη φύλαξη και ξεκίνησε τη μικροφωτογράφηση του υλικού. Για την επεξεργασία του αποφασίστηκε ως οριακό έτος το 1930.

Το υλικό τότε ταξινομήθηκε στις εξής ενότητες:

Μεσαιωνικά χρυσόβουλα και χάρτες, Αρχειακά βιβλία, Σερβικά έγγραφα, Ελληνικά έγγραφα, Οθωμανικά (Turcica), Έγγραφα από κελιά εκλιπόντων μοναχών, Προσωπικό αρχείο του Σάββα του Χιλανδαρινού, Προσωπικό αρχείο του επισκόπου Μελέντιου (Βούγιτς), Συλλογή φωτογραφιών, Συλλογή Λιότιτς, Συλλογή Ρος, και Varia. 

Από την 1η Σεπτεμβρίου έως την 1η Οκτωβρίου 2025, ο αρχειονόμος του Κρατικού Αρχείου της Σερβικής Δημοκρατίας, Ντανίλο Ζετς, διέμεινε στην Ιερά Μονή Χαλανδαρίου.

 

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, μαζί με συναδέλφους από το Αρχείο της Βοϊβοντίνας —τον αρχειονόμο σύμβουλο Βλαντιμίρ Ιβανίσεβιτς και τους βοηθούς αρχειονόμους Ντάρκο Στάντσεβιτς και Σάσα Σάβιτς— πραγματοποιήθηκε η ταξινόμηση του αρχειακού υλικού της Μονής.

Αυτή ήταν η πρώτη συμμετοχή του Αρχείου της Σερβικής Δημοκρατίας στις εργασίες ταξινόμησης του αρχειακού υλικού αυτής της αγιορείτικης μονής.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής πραγματοποιήθηκε η συστηματοποίηση του αρχειακού υλικού στη σερβική γλώσσα («Σερβικά έγγραφα») από το 1931 έως το 2023, σύμφωνα με το σύστημα ελεύθερης προέλευσης (provenance). Έγινε ταξινόμηση των φακέλων ανά έτος, αριθμητική σήμανση από το 1 κάθε έτους, εσωτερική ταξινόμηση των εγγράφων και αρίθμηση (φολίωση) των φύλλων.

Συνολικά ταξινομήθηκαν 24 αρχειακά κιβώτια, δηλαδή περίπου 3,5 γραμμικά μέτρα υλικού.

Επίσης, τα έγγραφα της σειράς «Σερβικά έγγραφα» του 1898 τοποθετήθηκαν σε νέους φακέλους, έγινε φολίωση των φύλλων και προστέθηκαν 8 νέα τεκμήρια της ίδιας χρονιάς. Έτσι, η ενότητα «Σερβικά έγγραφα, 1898» από ένα κιβώτιο (αρ. 80) επεκτάθηκε σε τρία κιβώτια (80, 80Α, 80Β), χωρίς να αλλάξει η σειρά που είχε καθοριστεί πριν από την ψηφιοποίηση.

Έγινε επίσης φολίωση και αρίθμηση για τα έτη 1950, 1964, 1965, 1970–1973, 1975, 1977, 1980, 1981–2023. Συνολικά αριθμήθηκαν 2.046 φάκελοι και φωλιώθηκαν 6.543 φύλλα. Κατά τη διαδικασία, ξεχωρίστηκαν έγγραφα στην ελληνική γλώσσα, φωτογραφίες, καθώς και άλμπουμ φωτογραφιών του Αρχιμανδρίτη Νικάνορα Σάβιτς (Προηγούμενος και πνευματικός της Μονής) από την επίσκεψή του στη Σερβία το 1980, μαζί με βιβλιογραφικό υλικό (περίπου μισό αρχειακό κιβώτιο).

Για την επόμενη φάση απομένει η ενσωμάτωση 14 κιβωτίων «Σερβικών εγγράφων» από το 1775 έως τα τέλη του 20ού αιώνα, εκ των οποίων 3 κιβώτια περιέχουν αχρονολόγητα τεκμήρια, καθώς και η συνέχιση της φολίωσης και αρίθμησης για τα υπόλοιπα έτη. Για να μην αλλάξει η σειρά του ψηφιοποιημένου υλικού, τα έγγραφα της σειράς «Σερβικά έγγραφα» έως το 1930 θα προστίθενται στο τέλος κάθε έτους.

Το αρχειακό υλικό της Ιεράς Μονής Χαλανδαρίου είναι εξαιρετικά πολύτιμο, καθώς αποτελεί ένα από τα πλουσιότερα αρχεία για τη μελέτη της σερβικής ιστορίας, αλλά και της ορθόδοξης πνευματικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στη μονή φυλάσσονται χρυσόβουλα, χειρόγραφα, παλαιά έντυπα, καθώς και εικόνες ανεκτίμητης αξίας μαζί με άλλα μουσειακά αντικείμενα, που μαρτυρούν τη συνέχεια της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής του σερβικού λαού από την εποχή του Αγίου Σάββα και του Αγίου Συμεών μέχρι σήμερα.

Το να βλέπει κανείς όλα αυτά με τα ίδια του τα μάτια είναι μεγάλο προνόμιο, καθώς αυτά τα τεκμήρια αποτελούν ζωντανές μαρτυρίες της ιστορίας που για αιώνες διαφύλαξαν την ταυτότητα του λαού.

Η επαγγελματική επεξεργασία τέτοιου υλικού, πέρα από τιμή και ευλογία, απαιτεί μεγάλη ευθύνη.

Οι εργαζόμενοι των Αρχείων της  Σερβικής Δημοκρατίας και της Βοϊβοντίνας παρατήρησαν ότι οι μέθοδοι φύλαξης του υλικού στη Μονή Χαλανδαρίου είναι πλέον ξεπερασμένες.

Για το καλό της Μονής αλλά και ολόκληρου του σερβικού έθνους, θα ήταν ιδανικό το αρχειακό, μουσειακό και βιβλιοθηκονομικό υλικό να φυλάσσεται σε σύγχρονες συνθήκες, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί εντός των τειχών της Μονής, με την κατάλληλη στήριξη από φορείς που διαθέτουν τους πόρους να το υλοποιήσουν.

Πηγή: Αρχείο της Σερβικής Δημοκρατίας